03.02.00 – අකාබනික සංයෝග වල නාමකරණය

• විධිමත් ආකාරයට සංයෝග නම් කිරීමේ දී නාමකරණය සඳහා වූ IUPAC (ශුද්ධ හා ව්‍යවහාරික රසායන විද්‍යාව පිළිබද ජාත්‍යන්තර සංගමය) නිර්දේශ අනුගමනය ‍කෙරේ.
• නාමකරණය ආධාරයෙන් රසායනික සංයෝග වෙන් වෙන් ද්‍රව්‍ය ලෙස පහසුවෙන් හඳුනාගත හැක.
• IUPAC නාම වලට අතිරේකව ඇතැම් සංයෝග සඳහා සුළු නාමය ද තවමත් බොහෝ විට භාවිතයට ගැනේ.

ඒක පරමාණුක අයන වලින් ව්‍යුත්පන්න අයනික සංයෝග වල නාම

• ඒක පරමාණුක කැටායන සඳහා වෙනස් නොකරන ලද නාමය ලියනු ලබයි.

කැටායනය	නම
H+	hydrogen
Li+	lithium
Na+	sodium
K+	potassium
Rb+	rubidium
Cs+	cesium
Mg2+	magnesium
Ca2+	calcium
Sr2+	strontium
Ba2+	barium
Al3+	aluminium
Sb3+	antimony
Bi3+	bismuth
Sc3+	scandium
Zn2+	zinc
Ag+	silver
Cd2+	cadmium

• ඒක පරමාණුක ඇනායන සඳහා -ide ප්‍රත්‍යය එක් කිරීමෙන් නවීකරණය කරන ලද නාමය ලියනු ලබයි.

ඇනායනය	නම
H–	hydride
N3-	nitride
P3-	phosphide
O2-	oxide
S2-	sulfide (sulphide)
F–	fluoride
Cl–	chloride
Br–	bromide
I–	iodide

• එක් වර්ගයක කැටායන පමණක් සාදන්නා වූ මූලද්‍රව්‍යයක් සහිත අයනික සංයෝග වල නාම ලිවීම සඳහා නීති

1. සැමවිටම කැටායනයේ නාමය පළමුවෙන් සඳහන් කළ යුතුය.
2. කැටායනයේ නාමය වන්නේ එම මූලද්‍රව්‍යයේ නාමයයි.
3. ඇනායනයේ නාමය වන්නේ -ide ප්‍රත්‍යය එක් කරන ලද අදාළ මූලද්‍රව්‍යයේ නමෙන් කොටසකි.
4. කැටායන නාමය හා ඇනායන නාමය අතර පරතරයක් තැබිය යුතුයි.

උදාහරණ∶-

NaCl – sodium chloride

MgO – magnesium oxide

Na₂O – sodium oxide

MgS – magnesium sulfide

CsBr – cesium bromide

එක් වර්ගයකට වැඩි කැටායන සාදන මූලද්‍රව්‍ය වලින් ව්‍යුත්පන්න අයනික සංයෝග වල නාම

• විචල්‍ය ඔක්සිකරණ අවස්ථා පෙන්වන ලෝහ, කැටායන වර්ග එකකට වඩා වැඩි ගණනක් සාදයි.
• සුළු නාම වලදී,

• • ඉහළ ආරෝපණයක් (ඉහළ ඔක්සිකරණ අවස්ථාවක්) ඇති කැටායන සඳහා – ඉක් ප්‍රත්‍යය ද
  • පහළ ආරෝපණයක් (පහළ ඔක්සිකරණ අවස්ථාවක්) ඇති කැටායන සඳහා – අස් ප්‍රත්‍යය ද යෙදේ.

• ක්‍රමානුකූල (IUPAC) නාමකරණයේ දී,

• •  ලෝහ අයනයේ ඔක්සිකරණ අවස්ථාවට අනුව ලෝහයේ ආරෝපණය, ලෝහයේ නාමයට පසුව වරහන් තුළ රෝම ඉලක්කමෙන් දක්වනු ලැබේ.

කැටායනය	සුළු නාමය	ක්‍රමානුකූල නාමය (IUPAC) නාමය
Fe2+	ෆෙරස්	iron(II)
Fe3+	ෆෙරික්	iron(III)
Cu+	කියුප්‍රස්	copper(I)
Cu2+	කියුප්‍රික්	copper(II)
Co2+	කොබොල්ටස්	cobalt(II)
Co3+	කොබොල්ටික්	cobalt(III)
Sn2+	ස්ටැනස්	tin(II)
Sn4+	ස්ටැනික්	tin(IV)
Pb2+	ප්ලම්බස්	lead(II)
Pb4+	ප්ලම්බික්	lead(IV)
	ම’කියුරස්	mercury(I)
Hg2+	ම’කියුරික්	mercury(II)

• විචල්‍ය ඔක්සිකරණ අවස්ථා පෙන්වන මූලද්‍රව්‍ය වලින් සැදි අයනික සංයෝග වල IUPAC නම ලිවීම සඳහා නීති

1. සැමවිටම කැටායන නාමය මුලින් ලිවිය යුතුයි.
2. කැටායන නාමය ලෙස යොදනු ලබන්නේ මූලද්‍රව්‍ය නාමයයි. කැටායන නාමයට පසු කැටායනයේ ඔක්සිකරණ අවස්ථාව (ආරෝපණය) කැපිටල් රෝම ඉලක්කමෙන් වරහන් තුළ දක්වයි.
3. ඇනායන නාමය වන්නේ -ide ප්‍රත්‍යය අගට එකතු කරන ලද මූලද්‍රව්‍යයේ නාමයේ කොටසකි.
4. කැටායන නාමය හා ඇනායන නාමය අතර පරතරයක් තැබිය යුතුයි.

උදාහරණ;

සංයෝගය	සුළු නාමය	IUPAC නාමය
FeS	ෆෙරස් සල්ෆයිඩ්	iron(II) sulfide**
Fe2S3	ෆෙරික් සල්ෆයිඩ්	iron(III) sulfide
CoCl2	කොබොල්ටස් ක්ලෝරයිඩ්	cobalt(II) chloride
PbS	ප්ලම්බස් සල්ෆයිඩ්	lead(II) sulfide
CuCl	කියුප්‍රස් ක්ලෝරයිඩ්	copper(I) chloride
CuCl2	කියුප්‍රික් ක්ලෝරයිඩ්	copper(II) chloride

 

**වැදගත්,

sulfide හා sulphide යන දෙකම නිවැරදී සහ පිළිගැනේ. කෙසේ වුවද නාමකරණයේ දී sulfide පමණක් පිළිගැනේ.

සරල සහසංයුජ සංයෝගවල නාම

• සරල සහසංයුජ සංයෝග නාමකරණයේ දී ධන ඔක්සිකරණ අවස්ථාවේ ඇති මූලද්‍රව්‍යයේ නම පළමුවෙන් ද ඍණ ඔක්සිකරණ අවස්ථාවේ ඇති මූලද්‍රව්‍යය පසුව ද ලිවිය යුතු ය.
• සරල සහසංයුජ සංයෝග වල නාම ලිවීම සඳහා නීති.

1. නාමයේ පළමු කොටසින් විද්‍යුත් ඍණතාවය අඩු මූලද්‍රව්‍යය නියෝජනය වන අතර නාමයේ දෙවන කොටසින් විද්‍යුත් ඍණතාවය වැඩි මූලද්‍රව්‍යය දැක්වේ.
2. නාමයේ පළමු කොටස හා දෙවන කොටස අතර පරතරයක් තබනු ලැබේ.
3. ඉහළම විද්‍යුත් ඍණතාවයෙන් යුත් මූලද්‍රව්‍යය නාමයට -ide ප්‍රත්‍යය එකතු කෙරේ.
4. සංයෝගයක ඇති එකම වර්ගයට අයත් පරමාණු සංඛ්‍යාව දැක්වීම පිණිස උපසර්ග භාවිතා කෙරේ. ඒ ඒ පරමාණු සංඛ්‍යාවට අදාළව පහත උපසර්ග යොදා ගනී.

1 – mono  5 – penta

2 – di        6 – hexa

3 – tri       7 – hepta

4 – tetra   8 – octa

සටහන – කෙසේ වුව ද පළමු කොටසට අයත් මූලද්‍රව්‍ය සඳහා ‘mono’ උපසර්ගය භාවිතා නොකෙරේ.

5. ඉංග්‍රීසි උපසර්ගය ‘a’ හෝ ‘o’ අකුරින් අවසන් වන විට හා දෙවන මූලද්‍රව්‍ය නාමය ‘a’ හෝ ‘o’ අකුරෙන් ආරම්භ වන අවස්ථාවල දි උච්චාරණ පහසුව සඳහා උපසර්ගයේ අවසානයට ඇති ස්වරය ලොප් කරයි.

උදාහරණ :-

mono + oxide = monoxide

penta + oxide = pentoxide

tetra + oxide = tetroxide

උදාහරණ ∶-

CO = carbon monoxide

CO₂ = carbon dioxid

SO₂ = sulfur dioxide

SO₃ = sulfur trioxide

NO₂ = nitrogen dioxide

N₂O₃ = dinitrogen trioxide

N₂O₅ = dinitrogen pentoxide

P₄O₆ = tetraphosphorus hexoxide

H₂O = dihydrogen monoxide

OF₂ = oxygen difluoride

බහු පරමාණුක අයන නාමකරණය

• බහු පරමාණුක කැටායන වලට වඩා බහු පරමාණුක ඇනායන සුලභය.
• බහු පරමාණුක අයන නම් කිරීම සඳහා නීති

• • • බහු පරමාණුක කැටායන -ium ප්‍රත්‍යයෙන් කෙළවර වේ.
    • බහු පරමාණුක ඇනායන -ide , -ite , සහ -ate යන ප්‍රත්‍යයෙන් කෙළවර වේ.

අයනය	නාමය	අයනය	නාමය
NH4+	ammonium	ClO3‾	chlorate
H3O+	hydronium	MnO42‾	manganate
CN‾	cyanide	MnO4‾	permanganate
HS‾	hydrogen sulfide	CrO42‾	chromate
O₂2‾	peroxide	Cr2O72‾	dichromate
O₂‾	superoxide	C2O42‾	oxalate
SO₃2‾	sulfite	CO32‾	carbonate
NO2‾	nitrite	HCO32‾	hydrogen carbonate
ClO2‾	chlorite	S2O32‾	thiosulfate
HSO3‾	hydrogen sulfite	S4O62‾	tetrathionate
SO42‾	sulfate	PO43‾	phosphate
HSO4‾	hydrogen sulfate	HPO42‾	hydrogen phosphate
AlO2‾	aluminate	H2PO4‾	dihydrogen phosphate
ZnO22‾	zincate	OH‾	hydroxide
NO3‾	nitrate

සටහන∶-

SCN‾ යනු ඔක්සො ඇනයනයක් නොවේ. නමුත් එහි නම ද ‘-ate’ ප්‍රත්‍යයෙන් අවසන් වේ.

SCN‾ = thiocyanate

• බහු පරමාණුක අයන සහිත සංයෝග නම් කිරීම.
• KCIO₃ සලකමු

කැටායන කොටසේ නාමය = potassium

ඇනායන කොටසේ නාමය = chlorate

සංයෝගයේ නාමය = potassium chlorate

• (NH₄)₂Cr₂O₇ සලකමු

කැටායන කොටසේ නාමය = ammonium

ඇනායන කොටසේ නාමය = dichromate

සංයෝගයේ නාමය = ammonium dichromate

උදාහරණ ∶-

K₂Cr₂O₇ = potassium dichromate

Na₂CrO₄ = sodium chromate

KH₂PO₄ = potassium dihydrogen phosphate

NaHCO₃ = potassium hydrogen carbonate

KMnO₄ = potassium permanganate

FeSO₄ = iron(II) sulfate

FeC₂O₄ = iron(II) oxalate

Na₂SO₃ = sodium sulfite

LiNO₃ = lithium nitrate

NH₄CL = ammonium chloride

අකාබනික අම්ල නාමකරණය

• ජලීය මාධ්‍යයේ අයනීකරණය වන ප්‍රෝටෝන එකක් හෝ වැඩි ගණනක් ඇත්තා වූත්, ඔක්සිජන් රහිත ඇනායනයකින් යුක්ත වූත්, සංයෝග නම් කිරීමේ දී, -hydro උපසර්ගය භාවිතා වේ.
• ඉන්පසු -ic ප්‍රත්‍යය යෙදීමෙන් විකරණය කරන ලද අනෙක් අලෝහ කාණ්ඩයේ නාමය ලියනු ලැබේ.
• සම්පූර්ණ නාමය ලිවීමේ දී අගට acid යන පදය එකතු කෙරේ.

උදාහරණ∶-

HCl – hydrochloric acid

HBr – hydrobromic acid

HI – hydroiodic acid

HCN – hydrocyanic acid

H₂S – hydrosulfuric acid

ඔක්සො අම්ල

• ජලීය ද්‍රාවණයේ අයනීකරණය වන ප්‍රෝටෝන එකක් හෝ වැඩි ගණනක් ඇති හා ඔක්සිජන් සහිත ඇනායනයකින් යුත් සංයෝග වලට ඔක්සො අම්ල යැයි කියනු ලැබේ.
• ඇනායන සමඟ -ate ප්‍රත්‍යයෙන් කෙළවර වන විට අම්ලය සඳහා වන ප්‍රත්‍යය -ic වේ.

උදාහරණ ∶- H₂SO₄ ,

මෙහි ඇනායනය = SO₄^2- = sulfate

නාමය = sulfuric acid

• ඇනායන නාමය -ite ප්‍රත්‍යයෙන් කෙළවර වන විට අම්ලය සඳහා වන ප්‍රත්‍යය -ous වේ.

උදාහරණ ∶- H₂SO₃

මෙහි ඇනායනය = SO₃^2- = sulfite

නාමය = sulfurous acid

එකම මධ්‍ය පරමාණුවෙන් යුත් විවිධ ඔක්සො ඇනායනය නම් කිරීම.

• ඔක්සො ඇනායනයක් හෙවත් ඔක්සි ඇනායනයක් යනු A_xO_y^z- යන සූත්‍රයෙන් යුත් අයනයකි. මෙහි A වලින් යම් මූලද්‍රව්‍යයක් ද O වලින් ඔක්සිජන් පරමාණුවක් ද නිරූපණය වේ.
• විවිධ ඔක්සිජන් පරමාණු සංඛ්‍යා අඩංගු ඔක්සො ඇනායන ශ්‍රේණියක් සාමාන්‍යයෙන් පහත පරිදි නම් කෙරේ.
• ඉහළ ඔක්සිජන් පරමාණු සංඛ්‍යාවක් අඩංගු ඇනායන සඳහා per- උපසර්ගය ද
• පහළ ඔක්සිජන් පරමාණු සංඛ්‍යාවක් අඩංගු ඇනායන සඳහා hypo- උපසර්ගය ද භාවිත වේ.

උදාහරණ ∶-

ඇනායනය	Cl හි ඔක්සිකරණ අංකය	නාමය
ClO‾	+1	hypochlorite
ClO2‾	+3	chlorite
ClO3‾	+5	chlorate
ClO4‾	+7	perchlorate

මේ ඔක්සො ඇනායනයන, ඔක්සො අම්ල හා ලවණ ලෙස පවතී.

Cl හි ඔක්සිකරණ අවස්ථාව	අම්ලයේ සූත්‍රය	අම්ලයේ නාමය	ලවණයේ සූත්‍රය	ලවණයේ නාමය
+1	HClO	hypochlorus acid	NaClO	sodium hypochlorite
+3	HClO2	Chlorus acid	NaClO2	sodium chlorite
+5	HClO3	Chloric acid	NaClO3	sodium chlorate
+7	HClO4	Perchloric acid	NaClO4	sodium perchlorate

 

ඉදිරියේදී ප්‍රශ්න ඇතුලත් වන්නේ මෙතනටයි.